Thi nhân phóng khoáng trong lòng chất chứa đầy tình cảm, sự hăng say hào hùng, dễ dàng cộng hưởng với những hành động anh hùng, nhiệt huyết; thi nhân nhẹ nhàng tình cảm như nước, lòng buồn khi ngước mắt nhìn ánh trăng. Mỗi phong cách nghệ thuật đều phản ánh sắc nét thế giới, họ cho người đọc có thể nhìn sự vật thông qua cảm quan của mình, giống như việc trao cho người đọc một cặp kính màu mà bản thân nhà thơ yêu thích
Và từ thơ của Đào Uyên Minh, ta có thể bắt gặp một tâm hồn phiêu diêu dường như siêu thoát khỏi cảnh trần tục tâm không vướng mắc
Uống rượu
Nhà cỏ giữa nhân cảnh,
Không thấy ồn ngựa xe.
Hỏi ông: “Sao được vậy ?”
Lòng xa, đất tự xa.
Hái cúc dưới giậu đông,
Thơ thới nhìn núi Nam.
Khí núi ánh chiều đẹp,
Chim bay về từng đàn.
Trong cảnh có thâm vị,
Muốn tả đã quên lời.[1]
Đào Uyên Minh cùng phong cách thơ thanh đạm.
Thơ của Đào Uyên Minh khiến người đọc có thể cảm nhận được một dư vị thanh đạm. Thanh đạm trong thơ của ông đã không màu và đạm đến không vị. Ông không cấp cho độc giả một cặp kính màu mà là để cho người đọc tự mình nhìn thấy màu sắc thực sự của sự vật và tự mình nhấm nuốt mùi vị thực sự của sự vật. Điều này đối với những độc giả quen mang cặp kính màu thì có phần khó thích ứng, bởi vì họ không nhìn ra màu sắc mà nhà thơ yêu thích.
Không phải ai đọc thơ của Đào Uyên Minh cũng cảm nhận được cái thi vị trong đó, những người có ánh mắt sắc bén mới cảm nhận và thưởng thức được. Đào Uyên Minh đời sống trong nghèo khổ bủa vây. Ông từng viết:
Ngày hè thường nhịn đói, đêm lạnh không có chăn. Trời vừa tối đã mong gà gáy sáng, trời vừa sáng lại mong trời tối. Bản thân ta không oán trời, cũng không oán trách đất. Trước mắt cuộc sống khó khăn như vậy cũng phải sống. Ta cũng không muốn lưu lại cái danh gì, hết thảy đều tựa như mây khói bay
Thi hào Tô Đông Pha sau khi đã nếm tận các vị của thế gian, nhân sinh mới thực ngộ ra được cái tài tình trong thơ và nhân cách vĩ đại của Đào Uyên Minh. Cho nên Tô Đông Pha yêu thơ Đào Uyên Minh, yêu nhân cách Đào Uyên Minh đến mức sùng bái khác thường.
Các thi nhân đều cho rằng muốn hiểu được thơ Đào Uyên Minh cần phải có trình độ văn thơ và còn cần phải có nội tâm siêu thoát người thường. Bởi vì có thể làm thơ đến mức chí thanh chí đạm thì trong lòng phải không vấy bụi trần, gạt bỏ được những suy nghĩ tầm thường.
Tâm thái tự nhiên
Đào Uyên Minh thiên sinh yêu bản tính tự nhiên, cuộc sống trần tục. Năm 27 tuổi, Đào Uyên Minh bắt đầu cuộc sống cày cấy làm ruộng và dành phần lớn cuộc đời ở nông thôn. Trên có mẹ già, dưới có năm người con nhỏ cần nuôi dưỡng, gia cảnh quá bần hàn không đủ ăn, nên vào năm 29 tuổi, Đào Uyên Minh từng ra làm quan Tế tửu ở Giang Châu. Về sau, bởi vì không hợp với cuộc sống nơi quan trường nên ông lại từ quan về quê sinh sống. Ông có một người vợ, lại rất hợp với tính cách của ông nên hai người đều chịu khó cùng nhau làm ruộng nuôi gia đình.
Lúc Đào Uyên Minh 35 tuổi, vì áp lực cuộc sống nên ông lại ra làm quan một lần nữa. Ông làm huyện lệnh Bành Trạch. Có lần trên quận phái đốc bưu xuống xem xét tình hình. Có tiểu lại bảo Đào Uyên Minh phải ăn mặc chỉnh tề cung kính mà nghênh tiếp. Ông nghe xong than dài và nói rằng:
Ta không vì bổng lộc 5 đấu gạo này mà khom lưng khúm núm phục vụ.
Nói xong ông liền từ quan về nhà.Đào Uyên Minh làm huyện lệnh Bành Trạch chỉ hơn 80 ngày. Lần từ quan này, ông rời khỏi chốn quan trường. Từ đó trở đi ông vừa đọc sách làm thơ, vừa cấy cày sinh sống.
Về sau nông điền gặp phải thiên tai, nhà lại bị cháy, gia cảnh ngày càng túng bấn, nhưng trước sau ông vẫn không ra làm quan. Thậm chí Thứ sử Giang châu đến tặng gạo và thịt ông cũng kiên quyết không nhận. Triều đình từng cho mời ông làm Trứ tác lang cũng bị ông từ chối.
Khi Tô Đông Pha đọc bài Khất thực (xin ăn) của Đào Uyên Minh, đã cảm thán rằng:
Không chỉ ta cảm thấy bi thống cho ông ấy, người trên đời này, có ai mà không cảm thấy bi thống cho ông ấy!
Vào lúc gian nan nhất, đói khát quá, ông còn xin ăn. Trong bài Vịnh bần sĩ, Đào Uyên Minh viết:
Không còn một loại rau nào ăn được trong mảnh ruộng phía nam, và mảnh vườn phía bắc đầy cành lá chết khô, ta nhấc cái bình lên và rót nốt vài giọt rượu còn lại, bếp đã không có thức ăn để nấu”.
Tuy vậy, ngay cả khi ở vào hoàn cảnh khó khăn đến như vậy, Đào Uyên Minh vẫn luôn không một lời than vãn, không tiếc nuối công danh bổng lộc. Ông buồn vì cái giả cái thật đảo lộn khiến ông cảm thấy không thể lẫn lộn vào.
Người ẩn thân nơi vắng lặng
Đào Uyên Minh làm quan tổng cộng 13 năm trong đời, nhưng khi rời nhà đi làm quan, ông không bao giờ quên cuộc sống điền viên trước đây của mình. Ông luôn mong sớm trở lại và sống tự do như chim bay trên trời và cá bơi dưới nước.
Sau khi từ quan lần cuối, Đào Uyên Minh cảm thấy mình như được trở về với thiên nhiên. Nhớ lại 13 năm làm quan, ông xem đó là lầm lạc nơi lưới trần. Đào Uyên Minh cho rằng
đời người ngắn ngủi, cái gì đáng bỏ thì bỏ cái gì đáng giữ thì giữ, nên vui vẻ tiếp nhận những điều ấy.
[1] Phiên âm và bản dịch chép trong Đại cương Văn học sử Trung Quốc của Nguyễn Hiến Lê, sách đã dẫn, tr. 208-209. Nguyên tác bằng chữ Hán